BS Lương Tuấn Trí – BS Vũ Trần Thiên Quân
Phản ứng viêm và dị ứng
Hệ miễn dịch bảo vệ cơ thể bằng cách tìm và diệt các tác nhân “lạ” (kháng nguyên “lạ”) xâm nhập vào bên trong cơ thể - vi khuẩn, virus, nấm, độc chất,…. Để thực hiện được điều này, các tế bào tại vị trí bị xâm nhiễm tiết một loạt hóa chất trung gian, gây ra phản ứng viêm. Các chất này, một số có tác dụng huy động: lôi kéo các tế bào miễn dịch (các loạt bạch cầu, tế bào B, tế bào T,…) đến tiêu diệt kháng nguyên “lạ”; một số khác có tác dụng làm giãn mạch máu tại chỗ, làm tăng dòng máu đưa tế bào miễn dịch tới nơi bị xâm nhập. Các lỗ li ti trên mạch máu cũng mở rộng ra: các tế bào miễn dịch có thể chui từ lòng mạch vào trong mô tổn thương, kèm theo một lượng huyết tương rò rỉ sang mô kẽ. Như vậy, phản ứng viêm bảo vệ cơ thể với cái giá của bốn triệu chứng viêm kinh điển: sưng, nóng, đỏ và đau.
Dị ứng xảy ra khi cơ thể đáp ứng miễn dịch quá mức và bất thường chống lại một tác nhân không lây nhiễm (không phải vi sinh vật). Yếu tố gây dị ứng (dị nguyên) rất đa dạng, có thể là bụi, phấn hoa, cỏ, lông động vật, nọc ong, nhựa latex, hóa chất, thuốc, thành phần trong thức ăn (trứng gà, sữa, đậu phộng…),.. Khi đó, phản ứng viêm mãnh liệt và mau chóng xảy ra tại nơi tiếp xúc với dị nguyên.
Dị ứng có biểu hiện đa dạng
Biểu hiện của dị ứng đa dạng tùy theo nơi xảy ra phản ứng. Với viêm da cơ địa, vị trí da dị ứng sưng phù, xuất hiện mụn nước, chảy dịch, đỏ và ngứa. Việc gãi đi gãi lại làm tổn thương thêm hàng rào da tại chỗ: gây viêm thêm và dị nguyên càng dễ xâm nhập gây dị ứng nặng nề hơn. Lặp đi lặp lại làm da ngày càng dày và cứng. Trong trường hợp đường thở, biểu mô đường thở sau khi bị kích thích bởi dị nguyên sẽ trở nên phù nề, tiết dịch. Bệnh nhân viêm mũi dị ứng sẽ biểu hiện ra tình trạng chảy mũi, hắt hơi và ngứa mũi. Bệnh nhân hen xuất hiện khò khè, khó thở, ho và đàm nhớt do đường thở phù nề và ứ dịch làm cản trở trao đổi khí. Việc kích thích đi kích thích lại đường thở cũng gây biến đổi cấu trúc đường thở theo hướng dễ phản ứng hơn – bệnh nhân không kiểm soát hen càng dễ lên cơn hen và cơn tiếp theo càng nặng nề hơn. Còn ở đường tiêu hóa, dị ứng thức ăn gây sưng và ngứa môi, vòm miêng sau tiếp xúc dị nguyên, phù nề và tiết dịch biểu mô ruột gây ra tình trạng đau bụng, tiêu chảy.
Điều đáng chú ý là phản ứng dị ứng không bị giới hạn ở nơi tiếp xúc dị nguyên. Trong trường hợp dị ứng nặng, phản ứng dị ứng có thể lan ra toàn cơ thể. Ví dụ, bệnh nhân dị ứng đậu phộng ăn phải thực phẩm này với lượng lớn, không chỉ đau bụng, tiêu chảy mà có thể xuất hiện sưng nề và đỏ da toàn thân, khó thở, thậm chí là tụt huyết áp, đe dọa tính mạng.
Phản ứng viêm loại 2: con đường từ Viêm da cơ địa đến Viêm mũi dị ứng và Hen1
Nhiều nghiên cứu quan sát thấy hiện tượng thú vị: viêm da cơ địa, viêm mũi dị ứng, hen và một số loại dị ứng thức ăn dường như có liên hệ với nhau. Các bệnh này thường xuất hiện thành cụm trong một dòng dõi gia đình, hoặc cùng xuất hiện trên một bênh nhân: 70% bệnh nhân viêm da cơ địa nặng có đồng mắc hen (so với 8% bị hen trong dân số chung); tỉ số trẻ mắc hen lúc 6 tuổi ở nhóm trẻ mắc viêm da cơ địa trước 2 tuổi cao gấp 1.8 lần so với nhóm không viêm da cơ địa. Các quan sát này khai sinh mô hình “con đường dị ứng” (atopic march): bệnh nhân bắt đầu biểu hiện bằng viêm da cơ địa, sau đó mắc thêm các bệnh khác trong nhóm vào các giai đoạn sau của cuộc đời. Trong mô hình này, phản ứng viêm loại 2 được coi là con đường chung của các bệnh lý trên.
Mặc dù có biểu hiện tương tự và chung mục đích, các loại phản ứng viêm (1, 2 và 3) dựa vào các tế bào và “công cụ” khác nhau để tiêu diệt tiêu diệt kháng nguyên “lạ”. Trong đó, phản ứng viêm loại 2 dựa chủ yếu vào việc huy động tế bào B tạo ra các kháng thể “bắt giữ” kháng nguyên và bạch cầu ưa acid. Phản ứng này hiệu quả trong việc chống lại ký sinh trùng và độc tố.
Điều đáng chú ý là quá trình này bao gồm việc sản xuất ra IgE. IgE khác với kháng thể thường ở chỗ thay vì lưu hành tự do trong dòng máu, các kháng thể này “đính kết” lên mặt bạch cầu ưa kiềm và các tế bào mast. Khi phát hiện kháng nguyên, IgE khiến tế bào mast và bạch cầu ưa kiềm tiết ra các chất trung gian gây viêm. Trong trường hợp dị ứng, IgE được tạo ra quá nhiều, hoặc quá nhiêu tế bào mast và bạch cầu ưa kiềm được tạo ra gây ra phản ứng viêm tại chỗ hoặc toàn thân một cách ồ ạt và mau chóng.
Hiện nay, nhiều thuốc được chế tạo nhằm vào con đường đáp ứng miễn dịch loại 2, như Dupilumab (kháng IL-4 và IL-13), Omalizumab (kháng IgE), Mepolizumab (kháng IL-5),… đã được sử dụng và cho thấy hiệu quả trong điều trị viêm da cơ địa và hen. Tuy nhiên cần lưu ý là việc sử dụng thuốc phải được cá nhân hóa và tuân theo chỉ định của bác sĩ điều trị.
Cần thừa nhận là mô hình “con đường dị ứng” chưa toàn diện. Khoảng một nửa bệnh nhân hen không ghi nhận có vai trò chủ yếu của miễn dịch loại 2 và có một nhóm dị ứng thức ăn không liên quan IgE. Do đó, có thể nói dị ứng phát sinh từ nhiều yếu tố vẫn còn nhiều bí ẩn đang chờ đợi khám phá.
Để biết thêm thông tin bằng tiếng Anh, có thể truy cập: https://gaapp.org/type-ii-inflammation-patient-navigator/
Tài liệu tham khảo
